De geschiedenis van de militairen in Ede is al vrij uitvoerig beschreven. Aan de basis daarvan ligt het werk van Evert van de Weerd die, soms samen met anderen, een aantal goed gedocumenteerde boeken over het onderwerp heeft geschreven. Met name “Panorama 100 jaar garnizoen Ede 1906-2001” en “Ede in Wapenrok” bevatten een schat aan gegevens. Ook, en in toenemende mate, het internet bevat heel veel informatie.
Of het een gevolg is van de bezuinigingen en de daarmee gepaard gaande inkrimping van de Nederlandse krijgsmacht weet ik niet, maar veel legeronderdelen (vooral als ze zijn opgeheven) hebben tegenwoordig een fraaie website, waar veel historie te vinden is.Toch is veel ook niet terug te vinden. En zijn veel verhalen niet verteld. Het gaat dan veelal om “petite histoires”, maar het zijn juist deze kleine verhalen die smaak en kleur kunnen geven aan het grote verhaal. Zeker voor mensen die niet beroepsmatig een band met het leger hebben (of hadden), maar wel geïnteresseerd zijn in de invloed van het leger op hun eigen omgeving en historie.
Dat is ook één van de achtergronden van het erfgoedproject “Kazerne Ede: een afscheid en een nieuw begin”. De wat breed omschreven doelstelling zegt: “Dit project heeft ten doel om de geschiedenis van de kazernes te ontsluiten voor het Nederlandse publiek en recht te doen aan het werk van alle oud-militairen, dienstplichtigen en veteranen en de inwoners van Ede en omstreken”.
Binnen dit brede kader is het ook de bedoeling dat verhalen worden verzameld die wel interessant zijn om te vertellen, omdat ze een beeld geven van soms maar kleine details van het militaire Ede, maar die juist door die kleinschaligheid buiten de breder georiënteerde, meer op het globale verhaal gerichte, geschiedschrijving vallen.
Eén zo'n verhaal is het verhaal van de “Achtbaan”. Veel, met name wat oudere, Edenaren hebben die Achtbaan nog goed op hun netvlies. Maar bijna niemand weet waarom hij daar lag, en wat de functie ervan was. Vragen die, zeker binnen het project, om antwoord roepen.
Het bleek om te beginnen al moeilijk iets over de Achtbaan terug te vinden. Hij lag aan de oostkant van het terrein achter de J.W. Friso- en Mauritskazerne aan de Stationsweg. Pal tegen het hek dat de kazerneterreinen afscheidde van het bos van de Sysselt. Wie z'n zondagse wandelingetje achterlangs de kazernes maakte kon hem goed zien. Maar de Achtbaan was al vele jaren verdwenen, het terrein was deels bebouwd geraakt. Dat zal er aan hebben bijgedragen dat hij in de vergetelheid is geraakt.
Maar hij làg er wel. De eerste vraag is dan: wanneer is hij er gekomen? Dat bleek al lastig te achterhalen. Defensie had, ook in Ede, eigen rijopleidingen, en dat die Achtbaan daar als “Verkeersoefenterrein” een rol in had gespeeld was voor de hand liggend. Omdat de J.W.Friso- en Mauritskazerne, ooit gebouwd als kazernes voor de infanterie, in de loop van hun bestaan verschillende legeronderdelen als gebruiker hebben gekend, zou beantwoording van de vragen over de Achtbaan gevonden kunnen worden als bekend was wanneer hij was aangelegd, en ten behoeve van welke legeronderdeel.
Oude kaarten bieden vaak een goede ingang. En het toeval wilde, dat het Kadaster recent een “App” uitbracht ter gelegenheid van tweehonderd jaar Nederlandse topografie. Dit jaar, 2015, is het namelijk tweehonderd jaar geleden dat, op 18 februari 1815, het Topographisch Bureau werd opgericht. Dat dit bureau wat later onderdeel van Defensie werd is niet vreemd, het leger heeft immers bij uitstek behoefte aan nauwkeurige kaarten. De naam van het bureau werd gewijzigd in Topografische Dienst, en deze dienst werd in 2004 onderdeel van het Kadaster.
De “App” (www.topotijdreis.nl) biedt de mogelijkheid om in te zoomen op een gebied, en vervolgens van dat gebied een chronologische reeks van kaarten te bekijken. En dat leverde voor de “Achtbaan” dit resultaat:
We zien twee uitsnedes uit zogeheten “stafkaarten”, Stafkaarten zijn zeer gedetailleerde militaire kaarten. Links de situatie uit 1957. De beide kazernes J.W. Friso en Maurits zijn goed te herkennen, ze liggen op de kop van de “Y”. Er tussenin staat de oude onderofficierskantine. Onder rechts staat, achter de rechter kazerne nog het gebouw van het “Arsenaal”, een opslagplaats waar ook een verhaal aan vast zit. En achter de kazernes zien we een aantal zwarte blokken, dit waren houten barakken. Nog weer een ander verhaal.....
Rechts zien we de situatie anno 1958, dus een jaar later. En er is veel veranderd. Wat vooral in het oog springt is het wegenstelsel aan de rechterkant. Dat is de Achtbaan die we zoeken. De plattegrond verklaart de naam, je kon er “achtjes rijden”. We weten dus dat de Achtbaan in 1957/1958 is aangelegd. Maar we weten nog niet waarvoor. Die vraag valt te beantwoorden als we naar de andere wijzigingen op de kaart kijken. We zien dat de houten barakken nu door in rood uitgevoerde, dus stenen gebouwen zijn vervangen. Er zijn ook gebouwen bijgekomen. De laatste gebruikers van de beide kazernes was de Luchtdoelartillerie. Had die Achtbaan, en hadden die nieuwe gebouwen, daar iets mee te maken? Het antwoord is: ja, alles!
Het toeval wilde dat op een recente vergadering van de projectwerkgroep “Kazerne Ede” één van de leden een introducé meebracht, een buurman. Dit bleek Peter Gielen te zijn. Peter is kolonel, hij is Commandant Defensie Grondgebonden Luchtverdedigingscommando. Daar is de Edese LUA in opgegaan.Toen Defensie in 2004 uit Ede verdween, ging de LUA naar Brabant, naar de Luitenant-Generaal Best Kazerne in Vredepeel. Ook het museum van de Luchtdoelartillerie verhuisde mee. In Ede waren destijds wel plannen om de defensiemusea (Luchtdoelartillerie en Verbindingsdienst) in Ede te houden, maar Defensie neemt altijd alles mee, ook haar musea.
's Middags voor de vergadering had ik een e-mail gestuurd aan de website van het Platform Militaire Historie Ede, met de vraag: “wanneer kwam de LUA naar Ede”. De webmaster van het platform maakt ook deel uit van de projectwerkgroep, en hij kon dus snel antwoord geven op mijn vraag, door te verwijzen naar Peter, die immers ook op de vergadering aanwezig was. En Peter had dat antwoord paraat. Reden om eens te kijken of er ook een website van de Luchdoelartillerie zou zijn . Nou, die is er, eigenlijk wel twee: http://www.hcglvd.nl/ en http://www.luchtdoelartillerie.nl/
Met een schat aan informatie, en heel veel foto's. Alleen: niets over de Achtbaan. Maar dat was snel op te lossen. Een e-mailtje resulteerde in een uitvoerig antwoord van de Luitenant-kolonel bd. Polfliet, voorzitter van de Stichting Historische Collectie Grondgebonden Luchtverdediging. Hij schreef bij het plaatje van de stafkaarten: “Verschillen tussen de situatie 1957 en 1958: duidelijk is midden op de stafkaart te zien dat een aantal gebouwen is afgebroken. Wat overbleef waren vier gebouwen ingericht als garage (die waren nieuw gebouwd, (geen na sloop resterende gebouwen J.K.) en iets ten noorden daarvan (aan de overkant van de straat) een aantal magazijnen. Links van die gebouwen, in de driehoek (vóór de oude kazernegebouwen J.K.) kwam de manschappenkantine. Verder lagen er ten zuidoosten van de vier garages twee munitiebunkers. Ten noordwesten van de gebouwen lag een gebouw voor opslag ten behoeve van kazernering en aan de overkant van dat gebouw (overkant van de straat dus) lag het kledingmagazijn.
De Achtbaan werd aangelegd als oefenlocatie voor de chauffeursopleiding van de rijschool. Hierop werden rijlessen en lessen berging gegeven. De aankomend chauffeurs leerden colonne rijden, scherpe bochten maken met aanhangers, etc. Later werden er ook lessen gegeven zoals stellingname van luchtdoelartillerie eenheden”.
Bovenstaande foto is de enig bekende opname van de Achtbaan waarop nog een deel van de oorspronkelijke aanleg te zien is. De foto is gemaakt buiten het hek van de kazerne, vanuit de Sysselt.
Dat er een rijschool aan de LUA, of beter: LuAS (Luchtdoel Artillerie School) was verbonden is logisch: al sinds de tijd van het ontstaan van de Veldartillerie moest er geoefend worden met het verplaatsen van het geschut, en dat is altijd zo gebleven. De paarden van weleer waren vervangen door gemotoriseerde trekkende voertuigen, maar oefening was en is voorwaarde voor doelmatige inzet. Op de weg, en in het terrein.
Overigens ligt in Ede het Beatrixpark. Ooit niet veel meer dan het terrein van een oude zandverstuiving (“Maanderzand”, “Maanderheuvels”) waar ten behoeve van geplande woningbouw een stelsel van betonwegen was aangelegd. Die woningbouw is, op wat uitzonderingen na, lang uitgebleven. Maar het Beatrixpark lag niet ver van de Kazernes, en was via de Berkenlaan en de Prins Bernhardlaan heel goed bereikbaar. Uit mijn jonge jaren (ik ben van 1944) herinner ik me nog wel dat er in het Beatrixpark door militairen druk geoefend werd in het autorijden. De eerder genoemde luitenant-kolonel b.d. Polvliet meldde dat er in het Beatrixpark ook geoefend werd met het zogeheten “stelling nemen”. Dat is een militaire term voor het opstellen en gevechtsklaar maken van (in dit geval) luchtdoelgeschut.
De aanwezigheid van militaire rijscholen in Ede zorgde voor ook veel kleinschalige particuliere rijopleidingen. Echte “papa-mamma”- bedrijven. Mama beheerde de afspraken, en deed de administratie, papa gaf na diensttijd de rijlessen.
Soms ook werd die rijschool gecombineerd met een taxibedrijf. Ook handig inzetbaar voor vervoer van dienstplichtigen tussen station en kazerne, na het weekendverlof. Met z'n vijven in een taxi, want met name de Elias Beekman en de Simon Stevin lagen een flink eind van het station af.
In 1958 is er op de Achtbaan een groot vuurwerk afgestoken. In dat jaar bestond het garnizoen in Ede vijftig jaar, en in plaats van de traditionele Heidweek werd er nu in dezelfde periode een feestweek georganiseerd met als thema Defensie . Onderdeel daarvan was bedoeld vuurwerk. Het terrein van de Achtbaan was de hele dag al opengesteld, o.a. voor demonstraties door diverse legeronderdelen, En ook 's avonds, bij het afsteken van het vuurwerk, was dit, op veilige afstand van het afsteken van het vuurwerk, het geval. Maar ik weet nog wel hoe heel veel Edenaren, waaronder ikzelf, achterlangs het Protestants Militair Tehuis de zandweg opgingen, die parallel aan het hek van het militaire terrein liep, Deze weg lag hoger, naar het hek toe lag een steilrand, een natuurlijke tribune, waar vandaan het vuurwerk nog beter te bewonderen viel.
Dit verhaal is mede tot stand gekomen dank zij de hulp van de eerder genoemde Luitenant-kolonel b.d. Polfliet en (met name) Kapitein b.d. Rinus Baaijen, hoofd ICT/ Webmaster Historische Collectie Grondgebonden Luchtverdediging.
© Jan Kijlstra.